Parmak İzi / Jiddu Krishnamurti

İnsanın içinde bütün dünya vardır ve eğer nasıl bakman ve öğrenmen gerektiğini bilirsen, kapı orada ve anahtar elindedir. 
Yeryüzünde senden başka hiç kimse ne sana o anahtarı verebilir ne de o kapıyı açabilir.

Z / Cemil Yüksel

                                                                                                 Zeynep için...
durdum en güzelinde çeşmelerin

soluksuz akan bir dağ çeşmesi

senin olan onca şeyi akar buldum

nasıl gelmişse bir araya öyle

sabah en sade yeridir sevişmenin

buldum saçlarını dünyayı döndüren kıvrımda
sırtına doğru gövdeleştikçe uzunluğu
kömürlerden ışıldayarak çıkarırdı siyahını

bir fotoğraf gibi yeterdi her şeye ve
orda kocaman dururdu neyi çağrıştırdığı

yenilenmiş ve ip atlamayı

öğrendiğin bir sevinçle sokaklarda

unutan öğlenleri akşamları da unutan

bir balığın gözlerinin dolması sanki denizde 

avuçlarım konumunu almayı bilen

bir gökyüzü gibi hazır

iştahla doyurmaya yönelmiş bir anne gibi

doldur ağzımı, sesimi dağınık kılan kelimeleri 
ayıkla siyah taşlarından

hem söyle sevmemiş miydim tekrarları

aynı elbiseyi günlerce giymeyi ve 
kullanmayı durmadan

içimdeki biçimsiz anahtarları

durdum!

en güzelinde çeşmelerin,

soluksuz akan bir dağ çeşmesi

yüzüme sık sık çarptım, kesilene kadar

uyandır diye korulara tünemiş o sevgiyi.

Arno Gruen / Normalliğin Deliliği

Gerçeklik Adına Gerçekliğin Reddi

İnsanın kendi benliği için sorumluluk alması çelişik bir sü­reçtir. Zamansal dizilişin basit kavramlarıyla düşünen biri bu­radaki etki mekanizmasını hiçbir zaman anlayamaz. Dıştan gelen etkiler olmaksızın gelişim asla olası değildir. Hepimi­zin ailesi, içimizde etkili olmayı sürdüren bir annesi veya ba­bası var. Ancak insan ruhunun içlerinde oluşan zıtlıklar ken­di dinamiklerini geliştirir. Böylece, görünüşte dış olayların neden olduğu, ama aslında bunlarla hiç ilgisi olmayan veya çok az ilgili olan davranışlar ortaya çıkar.

Çünkü büyümek isteyen küçük kendiliği etkileyen sade­ce çevre değildir. Çocuğun bu iz bırakıcı etkiler karşısındaki tepkisi de çevreye geri döner. Yani sürekli bir karşılıklı etki­leşim söz konusudur. Anne ve baba çocuğa kendi iradelerini dayatabilirler, ancak eğitici etkilerinin biçimi ve yoğunluğu­nu çocuğun tepkileri de belirler.

Anne baba ve çocuk arasındaki bu karşılıklı oyunun kar­maşıklığı; bir yandan özerklik alternatifinin temeli, oluşan kendilik ve çevresi arasındaki etkileşimde atılırken, diğer yandan bunun çocuğun kendi sorumluluğunu ne ölçüde üst­lenebileceğinde belirleyici olmasından kaynaklanır. Çocuğun sosyal alan içinde gelecekteki ilişkilerinin tümü buna bağlı­dır. Esas olarak sorumluluk iki yönde gelişebilir: Oluşmakta olan kendilik, ya özgür ve açık olarak kendi sorumluluğu içinde şekillenir ya da kendisini edilgence diğerlerinin şekil­lendirici etkisine bırakır.  Böylece gerçek sorumluluğun yü­kümlülüklerinden kaçmış olur.

Bu süreçte, sorumluluktan kaçış bilinçten atılır. Bunun böyle olması gerekmektedir, çünkü yabancı bir iradeye tabi olarak özerklikten vazgeçmek, asli bir iktidar oyununu dev­reye sokar : “Benim sorumluluğumu üstlenmen için senin is­tediğin gibi olacağım. Şu andan itibaren, sana tabi oluşum, sorumluluğumu üstlenmen için senin üzerinde uygulayaca­ğım iktidar olacaktır.” Kendini-bağımlı kılmak, böylece tabi oluşun öcü haline gelir. Bu durum pek çok şey içerir, ilk ola­rak çocuk, anne babanın değer yargılarını devralır. Yani içsel­leştirme dediğimiz durum, tabi oluş yoluyla gerçekleşen iş­birliği sürecidir, ikinci olarak bu, çocuğun kendi içindeki her şeyden nefret etmeye başlaması anlamına gelir, ki bu da anne babanın beklentileriyle çelişebilir. Üçüncü olarak bu kendi­lik nefreti, giderek derinleşen bir tabi oluş eğilimi gelişmesi­ne neden olur. Böylece bir kısırdöngü oluşur: Tabi oluş ve kendini küçük görme, karşılıklı etkileşime girer. Ancak özel­likle kendini küçük görme, katlanılmaz bir durum olduğun­dan hissedilmemelidir. Bu yüzden bütün bu süreç bilinçdışında kalmalıdır; bu süreç bastırılır ve reddedilir, böylece ki­şi iktidar oyununun giderek daha derinlerine doğru körlemesine dalar.

Kendisini bir başkasına teslim eden kişinin sürekli şikâye­ti de bu sürece bağlı olarak şudur: “Benim için yeterince şey yapmadın.” Bu, iktidar ve tabi oluş üzerine kurulu her söz­leşmenin temelinde bulunan karşı güç olma hayalinin bir ifa­desidir. Bu iktidar oyunu, gizli tutulanın içinde serbestçe et­kisini gösterir ve memedeki çocukta konuşma öncesi duygu­ların akışı içinde başlar. Karşı güç oluşturma niyetini saklamak için bu iktidar oyunu gizli tutulmak zorundadır. Karşı güç oluşturma yanılsaması, kendini tabi kılan için bunu ken­di isteğiyle yaptığının gizlenmesine yarar. Bu çifte bir yenil­gi getirir: Tabi oluş devam eder ve intikam duyguları kendi­ne zarar vermeye dönüşür. Sürekli olarak kendilik nefretin­den beslenen intikam ihtiyacı, kişinin ruh durumunu belir­leyen, bilinmeyen ve itiraf edilmeyen bir kaynak ve yönlen­dirici haline gelir.

Eğer kişinin gelişimini kendi tabi oluşunda işbirliği belir­liyorsa ortaya çıkan tablo budur. Kişi kendisini tabi kıldığının farkında değilse yarılmış ben, yaşamın sonraki yıllarında da bütünlenemez. Bunun doğurduğu kendilik nefreti, ruhsal dengesizliği ödünleme girişimi olarak gelecekteki tüm edimleri besleyecektir. Aslında kendilik nefreti duyguları içinde bir yaşam mümkün değildir. Ancak kişi, tabi olmaya o denli hazır olan kendi benliğine karşı durabilirse —acı çekme pahasına da olsa— kendilik nefreti azaltabilir. Fakat bu karşı­laşma, nefreti yaratan tabi oluşu kabul etme anlamına gelir.

Oysa bir çocuk bunu göremez ve kendi benliği içinde ka­bul görmemenin, onaylanmamanın yarattığı acıya katlana­madığını itiraf edemez. Bir başkasının sevgisiyle kendini onaylanmış hissetmek insani gelişimin temel koşuludur. Friedrich Hebbel, bunu bir şiirle ifade etmiştir.

Gözlerinin içinde öyle bir mucize var ki,

Orada oluştuğumu görüyorum.

Kabul görmemekten duyulan acı büyük bir ihtimalle bazı çocuklar için ani çocuk ölümü olarak adlandırılan durumun nedeni oluyor. Çocuk, kendisini ezen iktidardan pay alabil­mek için çoğunlukla kendisini tabi kılar. Görülen o ki, otistik çocuklar bu acıyla başka türlü başa çıkıyorlar, acıyı yadsıma­ya yanaşmıyorlar.

Bu ağır bir ikilem: insan, ona karşı bir şey yapmadan ken­dilik nefreti duyguları içinde yaşayamaz. Kendilik nefretiyle yüzleşirse de kendi kendisine ihanet edişinin acısıyla karşı karşıya gelecektir. Bu durumda kendilik nefreti yadsınır, in­sanın kendi kendisine saygı duyma ihtiyacıyla, boyun eğerek iktidarla işbirliği yapma eğilimi arasındaki çelişki, bu neden­le insan ruhundaki en temel ve belki de ilk yarılmadır. Bu yalnızca bir bastırma değil, aksine kökten bir bölünmedir; kendinden vazgeçmiş olmayı bilmek ve bundan doğan ken­dilik nefreti arasında bölünme. Bu bütün bir yaşamın esası haline gelir. Bu yarılma içselleşmiştir ve itaatle sorumluluğu özdeşleştiren toplumsal ideoloji tarafından desteklenir: itaat etmek iyi olmak demektir, iyi olmak da sorumluluk sahibi olmak demektir. Buna karşın özgür olmak itaatsizliktir, itaat­siz olan hoşnutsuzluk yaratır ve güçlülerin himayesini, dola­yısıyla iktidarlarından pay alma şansını riske atar.

Bu noktada insan oluşun sosyolojik görünümü üzerine bir şeyler söylemek gerekiyor. Örneğin suç, yoksulluğun bir sonucu olarak değerlendirilir. Ancak bu görüş çoğunluğun niçin suç işlemediğini açıklamaz. Bununla birlikte yoksulluk­la suç arasında hiçbir ilişki olmadığını da söyleyemeyiz. İnsan bazı şeyleri ayırmaktan kaçınamaz. Eğer aç biri çalıyorsa bu­nun nedeni açgözlülük değildir ve eğer bunu yaparken iste­meden birini öldürüyorsa bu kasti bir cinayet değildir. Diğer yandan varsıllar ve güçlüler, toplumun savaşları çıkartan, di­ğer insanların yaşam temellerini yıkıma uğratan, doğayı ve insanı zehirleyen kesimidir. Ancak hapishanelere atılan onlar değildir. Suç istatistiklerine geçenlerin varsıllardan çok yok­sulların olmasının nedeni, bu tür istatistiklerin varsılların ve güçlülerin denetiminde olması ve yıkıcılığın bütün biçimle­rini hesaba katmamasıdır.

Uygarlık ve onun itaat talep eden normları kendilik nef­retinin oluşumunda belirleyici etkenlerdir. Hoşnutsuzluğun ve mutsuzluğun nedeni budur. İktidar kültünü ayakta tutan ideolojiler adına gerçek görmezlikten gelindiği sürece toplu­mun ekonomik ve politik çizgisi ne olursa olsun insanın mutsuzluğu yaşamımızın sürekli özelliği haline gelecektir.

Bunun en açık belirtisi, ister kapitalist, ister komünist bir ülkede yaşıyor olsunlar pek çok insanda gözlenen intikamcı ve suçlayıcı tutumdur. Çünkü intikam ve suçlama —özgürlük değil— onların yaşam amacı haline gelmiştir ve böylece ba­ğımlılıklarına giderek daha fazla saplanırlar ve iktidarın tüm sorunlara çare olduğunu sanma deliliğine kapılırlar. Bunun sonucu olarak pek çok insan, sağlam bir duruşları olduğu ve yaşamlarını kendilerinin belirlediği yalanına sarılır. Bütün ik­tidar oyunlarının, art niyetliliğin ve kendini kandırmanın be­lirlemesinin temelinde de bu vardır. Bir anne, az önce altını değiştirdiği için ellerini bir daha kirletmesine gerek olmadı­ğını düşündüğünden çocuğunun çağrısına cevap vermeyebi­lir. Bebeğinin çaresizliğini hissetmek yerine, kendi kendisine acımaktadır o an.

Ruhsal değişimler ancak insanın kendi hikâyesini anlama­sıyla mümkün olabilir. Her psikoterapi veya psikanalizde ço­cukluk dönemi yaşantılarının ve etkilerinin iç içe geçmiş za­man dizimini çözmek gerçek değişimleri sağlamaya yetmez. Hasta ancak, bir zamanlar iktidara boyun eğme kararını ken­disinin verdiği konusunda sorumluluğu üstlenirse değişme sürecine girebilir. Çünkü özerk güçlerini sakatlayan ve ruh­sal deformasyonuna neden olan bu boyun eğiştir.

Yapıtlarını ne kadar önemli ve kapsamlı bulsam da Alice Miller’in bakış açısını bu noktada eleştiriyorum. Miller, be­lirleyici olan etkiler karşısında anlayış göstermenin iyileşme için yeterli olacağını öne sürer. Aslında bu sadece, hastanın kendisini değiştirmek zorunda kalmaksızın terapide gördüğü anlayışın aynasında büyük bir iştahla keyif çatmasına yol açar. Ayrıca, terapist de kendisini iyi anne konumunda hissettiği için hastayı kendisine bağımlı hale getirdiğini görmezden gelir. Yani böylece güçlü ve bağımlı arasındaki, “iyi anne” ve onun sayesinde büyümek zorunda kalmayan müteşekkir ço­cuğu arasındaki, sonsuz oyun tekrarlanmayı sürdürür. Tera­pistin böylece içselleştirilmesi — ki bu asıl aranan kendi kim­liğine ulaşmanın zıddıdır— yanlış bir biçimde değerlendirile­rek yetişkinleşmek olarak adlandırılır.

Sakatlanmanın bir diğer biçimi de özerkliğini koruyabil­mek için sadece görünüşte boyun eğmektir. Bu, en azından özerklik yeteneğini korumak için çelişik bir olasılıktır.

Gerçek özerkleşme için ve dolayısıyla değişim cesareti göstermek için tek bir yol vardır: Kendi kendine ihanetten duyulacak acıyı göze almak. Daha önce de değinildiği gibi, insanın kendi hikâyesini anlaması yeterli değildir, ama aynı şekilde bireyin gelişimi üzerinde etkili olan toplumsal şidde­ti “anlamak” da yeterli değildir. Sadece bununla bir insanın nasıl katil olduğunu açıklayamayız. Kişi tabi oluşuyla yüzleşmelidir; bir insanın kendisinden nefret etmesine ve sonra kendisine ne yaptığını hatırlattığı için çevresindeki tüm ya­şamdan nefret etmesine neden olan, bu tabi oluştur. Kötülük, yıkıcılık, insaniyetsizlik — bütün bunların kökleri, insanın doğumla hak ettiği kendisi olma hakkından vazgeçişine dair yaptığı çok gerilerde kalmış tercihin sorumluluğunu üstlenemeyişindedir. Elbette kötülük ve insaniyetsizlik, tabi oluşu ve bağımlılığı gizleyen ve boyun eğişi “sorumlu” davranışla aynı gören toplumsal yapıların ve kuramların desteği olmadan mümkün değildir. Ancak Hitler gibi bir kişiliğin, “normal” » veya "ruh hastası” olma cinsinden sıradan bir kavram İkilisiy­le anlaşılabilir olduğunu düşündüğümüz sürece onun gibi birinin iktidara gelmesinin o dönemde ne anlam taşımış olduğunu ve bugün bizim için hâlâ ne anlam taşıdığını kavrayacak durumda değiliz demektir.

Şu noktaya kadar söylenenlerin ışığında, ruh hastalığı için niçin daha genişletilmiş bir kavramı gerekli gördüğümün an­laşıldığım sanıyorum. Ancak böyle bir kavram genişletmesi, insanı ve yaşayabileceği ruhsal karmaşaları daha kapsamlı bir biçimde anlamayı gerektirir. Psikiyatri ve psikolojinin ruh hastalığı olarak kabul ettiği durum, ruh hastalarında artan bir gerçeklik yitiminin söz konusu olduğuna inanan görüşe bağ­lanmaktadır. Gerçeklikle ilişkinin daha az ya da daha çok oluşu: tüm insani davranışlar buna göre sınıflandırılmaktadır. "Gerçeklik” burada yalnızca dış gerçeklik olarak anlaşılmak­ladır.

Aslında gerçekle ilişki -dış gerçeğe bağlılığın derecesi ve­ya hiç olmayışı- insanları içinde düzenleyebileceğimiz ve hastalıklı davranıştan nevroza ve normalliğe kadar uzanan bir sınıflandırmaya sokabileceğimiz bir temel örgüdür. Ancak böyle bir şema, gerçeklik yitimiyle tanımlanandan çok daha tehlikeli başka tür bir hastalık daha olduğunu gizler.

Hastalığın bu başka türünü görebilmek, bakış açısını de­ğiştirmeyi ve alışılmış kategorilerden uzaklaşmayı gerektirir. O zaman, genel olarak sağlıklılık kriteri olarak kabul edilen “gerçeğe” uygun davranışın ardında daha derin ve daha az dikkat çeken başka bir patolojinin gizlendiği görülür: “nor­mal” davranışın patolojisi; kendinden vazgeçişin sonucu ola­rak uzlaşmanın patolojisi.

Bu patoloji daha yakından incelendiğinde hedefi delilik üretmek değil, deliliği “hileyle bertaraf etmek” olan bir has­talığın söz konusu olduğu görülür. Bir hastalığın “hedefi” ile kastettiğim, örneğin birisinin dikkati kendi acısına çekmek için çabalarken tuhaf davranışlara başvurmasında kendini gösterir. Bunlar çoğunlukla öylesine örtük yardım çağrıları­dır ki hem yardıma çağrılanı hem de yardım isteyeni gerçek­ten çaresiz bırakır. Deliliği hileyle bertaraf eden normalli­ğin patolojisinin belirleyici özelliğiyse bundan farklı olarak acıdan kaçmaktır. Üstelik bu yoğunlaştırılmış bir biçimde ya­pılır. Söz konusu olan sadece ruhsal acıdan kaçış değildir, bu tür bir kişilik yapısının kendisini sürekli olarak tehdidi altın­da hissettiği dağılmanın karşısında duyulan korku söz konu­sudur aynı zamanda.

Araştırılması algılamalarımızın bloke edilmesiyle engellen­diği için bu süreci gözle görülür hale getirmek kolay değildir. Acıya katlanamadığımız için belli algılar karşısında duyarsız oluşumuz gibi. Örneğin iç huzursuzluğunu fark etmekte zor­lanırız, çünkü bunu göz ardı edebilmek için dikkatimizi dış gerçeğe vermeyi öğrenmişizdir. Tam da bu nedenle yukarıda açıkladıklarımı genelde görme yeteneğinden yoksunuz. Do­layısıyla benim projem de zor bir proje: Hepimiz, bize içteki kaosun acısından kaçmayı zorla kabul ettiren uygarlığımız ta­rafından şekillendirildik. Korkunun üstü örtülmelidir, korku­nun yüzüne bakmamak gerekir. “Sağlıklı olmak” böylelikle, karmaşık bir içyaşamın hastalığını gizlemek üzere çok etkin bir şaşırtmaca oyunu haline gelir. Sonunda kişi hasta mı yok­sa çaresiz mi olduğunu kendisi bile bilemez olur.

Asıl hastalığımızı sürekli olarak maharetle gizleyişimiz, çağımız yaşamını da insanlık tarihinde daha önce görülme­miş ölçüde tanımlıyor. Bugün insanlık tarihinin devamını öncelikle tehdit eden süreç budur. Bu, Henry Miller’in bir zamanlar şu ifadeyle tanımlamış olduğu türden bir “sağlıklı­lık”: Öylesine “sağlıklı”yız ki, sokakta kendimize rastlasak tanıyamayacağız, çünkü karşımıza çıkacak olan, bize korku veren bir benlik olacak. Kendimize ve başkalarına karşı sevgi ilişkisi içinde olmadığımızdan sürekli olarak kendi içimizde­ki çölden, kendi boşluğumuzdan ve dolayısıyla kendi geçmi­şimizden kaçıyoruz.

Eğer yarılma henüz etkisini göstermemişse yaptıklarımız ya da başımıza gelenler karşısında acı, çaresizlik veya sevinç ve merak duygularıyla tepki veriyoruz. Bu tepkiler, yaşam deneyimimizin bir parçası halinde sürekli olarak iç yaşamı­mıza işleyip orada etkisini göstermeye devam ediyor. Dışarı­dan içimize işleyen her şey karşısındaki duyarlılığımızı şekil­lendirdiği için yaratıcı varlığımıza enerji sağlayan bu duygu­sal tepkilerdir. Ancak bu duyguların değerinin yadsındığı öl­çüde de yaratıcılığımız azalmaktadır. İnsan kendi iç yaşamından kopmuşsa artık sadece önceden belirlenmiş ve dikte edilmiş düşünceler ve tasarımlarla tepki verir. Bundan sonra bir robota dönüşmesine az kalmış demektir.

Eğer acı, kaygı ve çaresizlik, bir zayıflık olarak görüldü­ğünden; hatta kadınsı kabul edilen duygusal gevşemenin er­keğe yakışmayan bir ifadesi olarak görüldüğünden ve güçlü erkek anlayışına göre (aynı şey, erkeği örnek alarak güçlülük iddiasında bulunan kadınlar için de geçerlidir) uygunsuz sa­yıldığından yadsınırsa o zaman iç dünya devre dışı kalır ve gündelik hayatın dişlileri tarafından yalıtılır. İç dünya böyle­ce bilinçdışında giderek daha derinlere gömülür. Ama görü­lemez hale gelse de davranışlarımızın, düşüncelerimizin ve duygularımızın motoru olarak kalır.

Yani temelden farklı iki değişik ruhsal durum vardır: İç dünyanın ulaşılabilir olduğu durumda insan, dışarıdan içine işleyen çekimler karşısında yaratıcı tepkiler verme yetisine sahiptir. İç dünya tekrar geri çağrılabilir durumda olduğu sürece bilinçdışında olmasının önemi yoktur. İçyaşam, büyük bir tepki yetisine sahip son derece hareketli bir varlıktır.

Karşıt tip değişiktir: Hisseden iç, kilitlenmişse kişinin dış dünyayla etkileşim akışıyla temas edemez. Dolayısıyla, daha açık bir ifadeyle, gerçek bir etkileşim zaten oluşmaz. Bunun sonucu olarak ortaya çıkan iç yalıtımın ölçüsü kendilik nefre­tiyle doğrudan bir ilişki içindedir. Bu kendilik nefreti, özerk duyguların yalanlanmasını talep eden bir “gerçeklik”in diktesine tabi oluşa etkin biçimde katılım sonucu oluşur.

Nefreti sürekli besleyen bu kaynak sadece iç yalıtımı de­ğil, aynı zamanda iç dünyayla dış dünya arasında bağlantı ol­mayışının sonucunda ortaya çıkan karmaşayı da güçlendirir. Bütün bunlar insanın kendi içinden ve onunla bir kez daha karşılaşmaktan duyduğu korkuyu büyütür. Yarılma yarılmayı güçlendirir. Böylece yıkımdan duyulan korku, insana iktidar ve güce boyun eğen bir dünyada yerini sağlamlaştırmasını öğreten dış dünyaya dalışı hızlandırır.

İçerinin kapatılması, yani dış dünyanın onaylayıcı tema­sından yalıtılması, yapılanma ve bütünlenme kaybına yol açar. Baskın unsurları yıkım dürtüsü ve kendilik nefretine dönüştüğünden iç dünya korku verir.

Kendilik yapılanması olmadan içerisi sürekli bir isyan ve karmaşa konumunda kalır. Bu rüyalarla ilişkide kendisini gösterir: Rüya görmenin temel mekanizması, bunlar istekler veya giderilmemiş gereksinimler olsun, duygusal anlam taşı­yan yitirilmiş şeylerin yeniden üretimi çevresinde döner. Ama böyle insanlarda bunlar bozulmuş, hatta yalanlanmıştır. Şizofrenlerden farklı olmakla birlikte kendi benlerinden kopmuş oldukları için rüyalarından söz edemeyen hastalar olduğunu klinik deneyimlerden biliyoruz.

Bütünlenme eksikliği, olası dağıtıcı gücü nedeniyle, ama daha çok insan doğumundan itibaren bütünlenmeye dönük olduğu için korku verir. Eric Alonson ve Shelley Rosenblo’un bebeklerin daha otuz günlükken, anneye dair bütünleyici algının kesintiye uğraması durumunda acı ve huzursuzluk belirtileri gösterdiğini kanıtlamıştır. Bütünleşmiş bir insani varoluş için önkoşul, çok yönlü olarak uyarılabilen ve dış dünyayla tamamlayıcı bir alışveriş içinde gelişebilen bir içya- şamdır. Bu, “insani” bir insan olmanın da önkoşuludur. Bu aynı zamanda, kötünün önkoşulunun, kendiliğin yadsınması ve tahribine dayanan çok daha karmaşık bir gelişme olması­nın da nedenidir.

Yukarıda tanımlanan yarılma süreçleri şizofrenlerde gözle­nenden çok farklıdır. Şizofren, dışarıdaki dünyanın, “gerçek” dünyanın ikiyüzlülüğüne katlanamadığı için kendi iç dünya­sında kalmaya çalışır. Kendi duygu dünyasıyla ve kendi iç dün­yasının sunduğu özerklik olanaklarıyla bağlantıda kalabilmek için dış dünyayı kopartıp atar.

Tümüyle gerçeğin üstünde durduğu düşünülen insanların ayırt edici özelliği ise, çaresizliklerini ve iç dengesizliklerini bastırmaları, yani kendi içyaşamlarından kopmuş olmalarıdır. Bu değerlendirmenin temelinde, “gerçeklik” anlayışımızın ta­mamen bu tipe göre şekillendirilmiş olması vardır ve böylelik­le görünürde sürekli onaylanır. Bu nedenle de kaderimiz üze­rinde belirleyici olma iktidarı, asla bu sorumluluğu taşıyacak güçte olmamalarına rağmen tam da böyle insanlara teslim edi­lir. Ama bunun nedeni aynı zamanda bu insanların, gerçekçili­ğe ve güce dair kendi fantezilerimizi temsil etmeleridir.

Bu nedenle bu kitabın konusu, gerçek bir benin eksikliğini gizleyen ve aynı zamanda bu eksikliğin sonucu olan iç karmaşadan kaçış için bir araç işlevi gören bir “sağlıklılığın” sinsiliğidir. İnsanın kendi içinden kopuşu, gerçek bir benin gelişmesini olanaksız kılar.

Kendisini normallik olarak maskeleyen delilik, alışılmış olarak delilik olarak tanımlanan durumdan temel farklılıklar gösterir. Bu nedenle deliliğe dair tasarımımızı daha farklı bi­çimde ifade etmeliyiz. Şizofreni — “tanınabilir” delilik— tama­men başka bir bakış açısından görülmelidir: Şizofreni, sonuç­ları çok daha zengin bir delilikle, yani normallik olarak gö­rünen delilikle boğuşmaktır. Bu noktada benim görüşümün içerdiği zorluk da belirginleşiyor: Kendimiz de aldığımız eği­timin baskısı altında bu görüntünün ardında gizlenenle te­masımızı yitirdiğimiz için hepimiz normalliğin dış görünü­müne kapılıyoruz.

Günümüz psikopatolojisindeki çelişkili yan, kendi duygu dünyalarıyla olan bağlarından kurtulmaya çalışan insanların değil de, aslında tüm çabaları bu bağı korumak olan insanların hasta olarak sınıflandırılmasındadır. Duygu dünyalarıyla bağla­rını korumaya çalışanların hastalığı çoğunlukla, deneyimleri­mizin dünyasındaki çelişkileri ve yarılmaları fark etmelerini olanaksız kılan baskı karşısında gösterdikleri tepkidir. Dikkati­mizi sadece şizofrenlerin “delice” davranışlarına odakladığı­mızdan göremediğimiz daha derindeki hastalıksa, toplumdaki çelişkiler ve yalanlar yüzünden insanların iç bütünlüklerini koruma gücünü yitirmesinden kaynaklanır. Bu nedenle de açıkça direniş gösteremezler ya da başkaldıramazlar.

Deneyimlerimizin gerçek anlamda bütünlenmesi çelişki­leri de içermesini gerektirir. İkiyüzlülük, ikiyüzlülük olarak tanınmalıdır. Örneğin sadece başkalarını bağımlı kılmak ve onları hâkimiyeti altına almak için gösterilen bir ilgiyi “sevecen” ilgi olarak kabul etmekten vazgeçmeliyiz. Ama çoğumuz böyle bir ilgiyi sevecen ilgi kabul ederiz! Bir şizofrenin, ahla­ki bakımdan inanç duymaya değer bulmadığı, ikiyüzlü bir dünyayla özdeşleşememesinin nedeni tam da budur. Başka türlü olmak, onun için insaniyetsiz bulduğu şeylere, yani sev­gi olarak gösterilen nefret, baskı ve denetime boyun eğmek anlamına geleceği için duygusu ve düşüncesi yarılmıştır.

Şizofrendeki yarılma, duygu bütünlüğünü, yani iç dünya­sıyla temasını koruma çabasıdır. Onun “deliliği”, aslında bü­tünlük olmayan dayatılmış ve ısmarlanmış bir “bütünlüğe” karşı çıkıştır. Örneğin bir başkasına acımak, kendini üstün hissetmek veya karşısındakini aşağılamak için duygudaşlık kullanıldığında şizofren bunun karşısında herhangi bir duy­gu uyumu göstermez. Biz uzlaşanların, kaygı veya sevecenlik belirten, bir tepki beklediğimiz yerde şizofren gülecektir. Bu nedenle şizofrene, gerçeklikle ilişkisi olmadığı ve yarılmış ol­duğu tanısı konur.

Şizofrenin bir iç alana geri çekildiği doğrudur. Ama bunu yapmasının nedeni, gerçekçiliğin yadsıdığı sahici duyguların gerçekliği içinde bulunabildiği tek yerin orası olmasıdır. Şi­zofrenin kendisini dış dünyadan kopartarak bütünlüğünü ko­ruma çabası, ne yazık ki kendi yaşamının indirgenmesine ve ruhsal ölümüne yol açar. Böyle bir insan, bir özdeşleşmeme süreciyle boş ve yanlış bulduğu bir dünyadan uzaklaşmaya çalışır. Böylece şizofrenin vardığı nokta, bizim gerçekliğimi­zin içinde yaşamaması olur.

Ama buraya varana kadar şizofrenlerin, bütün zıtlıklarıyla birlikte bu gerçekliği bizim yaşadığımızdan daha da acıtıcı bir şekilde yaşamış olmaları gerekir. Bu insanlar gerçekliği başından beri yanlış algılamış değillerdir -başlangıçta gerçe­ğe ilişkin her şeyi bilmiş olmaları gerekir— daha çok tam da gerçeğe fazla yakın oldukları için sözde bir insani bütünlen­me aldatmacasına katılmak ellerinden gelmemektedir. Ancak kendi iç yaşamlarıyla bağlantı içinde kalma çabaları sonucu hastalanırlar. Kendi içlerindekini algılamak zorunda kalma­mak için gerçekliğe kaçan diğerleridir; “sağlıklı” olanlardır. Daha derin bir anlamda, şizofren bütünlüğünü koruma ihti­yacıyla hareket ederken, “normal” olanın ihtiyacı yarılmadır.

Bize dayatılan gerçeklikle kendi iç dünyaları arasındaki zıtlıkların gerilimini kaldıramadıkları için “normal” davranı­şın görüntüsü arkasına saklanan insanların bir süre sonra ger­çek duyguları kalmaz. Bunun yerine duyguların ne olduğu­na dair düşüncelerle donanırlar, duygularla deneyimleri ger­çekleşmez. Kendi duygularının yerine yapıştırma duygular sergilerler ve kendi gerçek duygularını terk ederler. Varsay­dıkları kimliklerinin görüntüsü ne kadar “sağlıklı”ysa bu ma­nevrayı gerçekleştirmekte o kadar başarılı olurlar. Amaçları kendi benlerini ifade etmek değil de, başkalarını davranışla­rında, düşüncelerinde ve hissettiklerinde tutarlı olduklarına inandırmak olduğu için bu bir manevradır. Benim aramızda­ki gerçek deliler olarak göstereceğim insanlar böyleleridir.

Bu insanlar, kendi içlerindeki karmaşa, öfke ve boşlukla yüzleşemediklerinden hepimiz için tehlike yaratırlar. Şizof­ren, kendisi için çelişkili ve acı verici yaşantılarla dolu bir dünyada, gerçek sevginin geçerliliğine dayanan odaksal duy­gu çekirdeğini korurken deliliği gizleyenler için, ezici iç kar­maşalarına ve iç yıkımlarına karşı tek direniş yolu iktidar pe­şinde koşmaktır. Boşluğun kendi iç boşlukları olduğunu ka­bul etmek zorunda kalmamak için çevrelerinde boşluk ve yı­kımı yaratırlar. Şizofrenin ikilemi, kendi iç çekirdeğini sakla­yarak korumaya çalışmasındadır. Benlik, ancak canlı bir alış­veriş içinde yaşayabileceğinden bu başarısızlığa uğramaya mahkûmdur ve bu yüzden şizofren, bu girişiminin bedelini çoğunlukla akıl, mantık ve iletişimini tümüyle yitirerek öder. Dünyanın ona yaptığını kendi kendine yapar. Çevresindeki insanları kendi durumundan dolayı suçluluk duymaktan ko­rumak için artık sevilesi biri olmak istemez. Kendi iç du­rumlarına dair bilgiden kaçmak isteyenler ise, çevrelerindekileri de kendi “düzen”lerine ve dolayısıyla kendi kendile­riyle ilişki kurma biçimlerine uymaya zorlarlar.

Şizofrenler, keşfedilmekten korunmak için kendilerini azal­tırken diğerleri bunun tersi bir yöntem uygularlar: kendilerini değil, gerçekliğin yarattığı çelişkileri ve korkuları yalanlayarak gerçekliği azaltırlar. Yaşama biçimlerinin temelini bu azaltmayı savunmak ve iç korkularını inkâr etmek oluşturur. Bu azaltıl­mış gerçekliğe sarılırlar ve bunun yaşantının tümünü temsil et­tiği düşüncesinde direnirler. Buna bağlı olarak kendilikleri, var­lığımızı öncel olarak belirleyen düşünceleri gönüllü olarak iz­ler ve gerçek varoluşla bizi sarmalayan dış dünya arasındaki et­kileşimlere yaslanmaz. Böylece bilinci de bireyin dış gerçeklik­le bütünleşmesini değil, bu gerçekliği ele geçirme ihtiyacını yansıtır.

Bu durumda sadece düşüncelere itaat eden, dolayısıyla se­vinç ve acının yaşanmasıyla oluşan duyguların açık oyununu tanımayan bir bilincin köleleşmesi ve yıkıcılaşması gerçekle­şir. Kendimizi düşüncelere teslim ederek, aslında sadece his­setmemiz gerektiğini düşündüklerimizi duygu sanırız. Aynı şekilde, düşündüğümüzü sanırken aslında düşüncelerimiz, intikamcı ve yıkıcı duyguların kılık değiştirmiş şeklinden başka bir şey değildir. Sakatların “yaşanmaya değmez yaşam­ları” üzerine III. Reich döneminde geliştirilen “bilimsel” ku­ramlar bunun uç bir örneğidir.

Bu ikilem, hepimizin ortak yanı olan gelişimin içinde temellendiği, düşünceleri ve duyguları birbirinden ayırt etme olanağıyla sıkı bir bağ içindedir. Aslında yaptığımız, duygula­rımızın devinimiyle düşüncelerimizin devinimini birbirleri­nin yerine geçirmek oluyor.

Eğer öncelikle duygu ve düşünceleri birbirinden ayırma­ya, yani duygularımızın kökeninden uzaklaşmaya eğilim gös­teriyorsak bu süreci artık görecek durumda olmamanın zor­luğunu yaşayacağızdır. Gelişimimize bağlı olarak kendimizi olduğumuz gibi değil, görünmemiz gerektiğini düşündüğü­müz gibi görme çabasına gireriz. Dış görünüm ve gerçek va­roluş eşbiçimli olmayacağından birbirlerine denk düşmezler. Ve birbirlerine denk düşmediklerinde iç gerçekliğin bu çe­lişkisi, sürekli bir korku kaynağı oluşturur. Korku da bu kop­mayı bir kez daha pekiştirir. Bir örnek: Güçlülük imajı, bir başkasının acısı karşısında gösterdiğimiz duygudaşlıkla çeli­şiktir, çünkü duygudaşlık zayıflıkla özdeşleştirilir. Bu çelişki bir çöküntü tehdidi oluşturur, bundan duyduğumuz korku da bizi duygularımızdan “vazgeçmeye” zorlar.

Bu süreci başka bir biçimde de tanımlayabiliriz: Hâkimi­yetin güçlülük, çaresizliğin zayıflık olduğu inanışı dağılımda farklılıklar göstermekle birlikte hepimizin derinliklerine yerleşmiştir. Bunu doğamızın temel bir unsuru kabul ederiz. Ancak hâkimiyete ve çaresizliğe ilişkin bu duygularımız, er­ken çocukluk yıllarımızda annemizin koruyucu kolları ara­sındayken ve onun tarafından beslenirken duyduğumuz do­ğal duygularla örtüşmez. Daha sonraları hâkimiyeti ve çare­sizliği güçlülük ve zayıflık olarak hissetmeye başladığımızda söz konusu olan, temelde düşünce süreçlerinin ürünü olan duygulardır, asıl doğamızın ve deneyimlerimizin ürünleri değil. Bu düşünce süreçleri, duygulara katlanamamanın be­lirlediği azaltılmış bir gerçekliğin içinde ortaya çıkar. Yani

yine içinde yarılma barındıran bir süreç.

Duyguların taşınamaması ilk olarak düşünceyi duygudan kopartır. Bu, şizofrenik davranışın özelliklerinden biri olarak kabul edilse de, şizofrenlerin değil, biz “normallerin” gerçe­ğidir. Şizofren için yarılma, yapıştırma ve ikiyüzlü duygular göstermeyi reddetmesinin bir ifadesidir. Çünkü şizofren, acı, kaygı, çaresizlik ve sevinç gibi gerçek duyguları tanımıyor değildir. Ancak bunların şekilsizleşmesini kabullenerek yaşa­mayı reddeder. Ama “normal” insanlar çaresizliği kaldırama­dıklarında, böyle bir yaşantıyı küçümseyen ve çaresizlik yaşa­manın, içinde gerçek güce götüren bir kuvvet barındırdığını inkâr eden bir “gerçeklik” tarafından bu yükün üstlerinden alınmasına ihtiyaç duyarlar.

Bu gerçeklik kaçınılmaz biçimde, güçlülüğün belirtisi olarak, kişinin kendiliğinin sınırları dışındakinin ele geçiril­mesine özel bir önem verir. Böylece insanın kendi ruhunu yanıltıcı bir şekilde zaptı söz konusu olur. Bir keresinde Eu- gene O’Neill, ABD’nin kendi ruhuna sahip olabilmek için sürekli kendi dışında bir şeyleri ele geçirmeye çabalaması yüzünden başarısızlığa uğradığını ve bu yüzden hem ruhu­nu, hem de ele geçirdiklerini yitireceğini söylemişti. Martti Siirala, uzlaşmacı insanın temel deneyimi olarak “gerçekliğin yanıltıcı mülkiyeti”nden söz ederken aynı sü­reci bireysel düzlemde tanımlamıştır.

Kişi, ele geçirme ve iktidar vasıtasıyla kendi duygularını yaşadığını kendine karşı onaylar. Ancak iktidar ve ona bağlı olarak oluşan her şey, canlı olma duygusunu verir görün­mekle kalmaz, insan doğasına dair de yanlış bir kavram akta­rır ve kendisi de yine değişir, insan, “düşünce”si yoluyla ve düşüncenin talimatlarına itaat edişiyle (gerçek duygu ve ya­şantılarla bağ kopuksa düşüncenin iç mantığı hiçbir düzelt­meye izin vermez) kendi içinden kopuk kaldığı sürece sade­ce sürekli olarak özerkliğinin zedelenmesiyle kalmaz, aynı zamanda da öfke ve şiddet duyguları oluşturur. Böyle bir sahte hissediş durumunda sahici olan tek şey öfkedir. Ama sa­hiciliğin mümkün kılacağı şey —gerçek duygular- , tasarlan­mış duyguların ideolojisini tehdit edeceği için bu inkâr edi­lir ve örtülür.

Bilincin yarılmasının pek çok ruhsal yapının merkezi örgütleyicisi olduğu açık, insanın ilk deneyimlerinin kopması, sadece iç bütünlüğü yaşamayı imkânsız kılmakla kalmıyor, aynı zamanda çaresizlik ve zayıflık gibi duygularla başa çık­mayı sağlayan modelden de vazgeçmek anlamına geliyor. Eğer insan kendi acısının anlamını kavrayamaz duruma gel­mişse o zaman çaresizlikle, zayıflıkla baş etmede deneyim ek­sikliği var demektir. Çaresizlik bu yüzden insanın, iktidar sa­hibi olarak karşısında kendini savunma ihtiyacı duyduğu bir durum haline gelir. Bu başarılamazsa çaresizlik deneyimi hız­la bir yanılsamaya dönüştürülür ve bu neden olarak gösteri­lir. Görünürde her zaman gayet normal olan insanlar çok şa­şırtıcı bir biçimde kör bir yıkıcılıkla tepki veriyorlarsa, bu­nun nedeni kendilik değeri duygularının zedelenmesinin böyle bir süreci harekete geçirmesidir; savaşta ve mesleki ba­şarısızlık alanında bunun sayısız örneği vardır.

İnsan güven duymadan yaşayamaz. Güveni de sevecen bir ilgi yoluyla kazanır. Bebekler ve küçük çocuklar ilgisiz kalır­larsa duygu yitimine uğrayabilirler, hastalanabilirler, hatta ölebilirler. Sevilme yaşantısı —hangi biçimde olursa olsun— bir kez dahi gerçekleşmiş olsa, hayal gücümüzün doğasına uygun olarak, ardından gelecek bir boşluğu, hayati önem ta­şıyan anneyle bağ içinde olma duygusunu korumak amacıy­la kendi kendimize doldurabilmemizi sağlıyor. Ama böyle hayaller eğer acıya ilişkin deneyimlerin dışlanması üzerine kuruluyorsa o zaman kendilik, iktidar ve indirgenmiş bir ruhsal zemin üzerinde temellenir.

ABD’li psikiyatr Harry Stack Sullivan, insanın sadece yapılacak “doğru şeyi bulması gerektiğine, o zaman istenilen deneyimin tekrarlanacağına ikna olması için tek bir olumlu deneyim yaşamasının yeterli olduğuna işaret etmişti. Elbette burada hayal gücü belirleyici bir rol oynuyor: Artık gerçek­lik içinde yaratılamayan yaşamsal bir teselli sağlıyor. Bu, insa­nın çıkmazını “atlatabildiği” yollardan biridir. Sevgiden yok­sun yaşamak zorunda kalmak bir insanın en derin çaresizlik­lerinden biridir. Çocuklar, ihtiyaçlarının veya algılarının red­dedildiğinin ya da yalanlandığının bilinci içinde yaşayamaz­lar, eğer ki ruhsal yapıları sonunda gerçek ihtiyaçlarını inkâr edecek kadar değişmemişse.

Çocuğun içsel ihtiyaçlarını inkâr etmesi için bunları kıs­men veya tamamen koparıp ayırmış olması gerekir. Bu esaslı bir altüst oluşu içerir. Anne ve babanın kendisine acı verdiği­ni ve çaresizliğe düşürdüğünü algılamak zorunda kalmamak için çocuk nedeni kendi içinde arar. Çocuğun tabi oluşuna yol açan trajedi, sadece kendi iç dünyasını kopartmasında değildir. Çocuk bunun da ötesinde, yaşamasını sağlayan anne ve babay­la ilişkisini koruyabilmek için sevgi eksikliğini kendi içindeki bir bozukluktan gelen bir şey gibi algılamak zorunda kalacak­tır. Anne babasının “fikrini değiştirmek” için çırpınacaktır ve bunu yaparken hatayı hep kendinde bulmaya çalışacaktır. Böylece çocuk hissettiği sevgi eksikliğinin farazi suçunu kendi üst­lenecek ve bu “hata”dan kurtulabilmek için, iktidar ihtiyacını besleyen bir düşler ve fanteziler yaşantısı oluşturacaktır.

Eğer bir çocuk, anne baba iradesinin kendisi için belirle­diği çerçeveye —çerçeveyi belirleyen anne babanın çocuğu nasıl gördüğüdür— uzlaşma sağlayabilirse bu uzlaşma, bir ha­yatta kalma stratejisi olma anlamı taşır. Çocuk, kendi iç sü­reçlerini bir yana itecektir; kendi ihtiyaçlarını, beklentilerini ve algılayışlarını yok sayacaktır ve yaşamını kendi benliğinin dışındaki bir şeyin üzerine kuracaktır. Bu süreçte gerçekliğin görüntüsü de, sahici olmayan bir duygular dünyasının sözde bütünlüğüne uzlaşmaya dönüşecektir. Bu nedenle çocuğun kendiliği acı ve ölümü algılamadan gelişir ve ama aynı za­manda kendini bunun bilincine varmadan acı ve ölüme adar. 

/....................
Ressam:Francis Bacon

Ercüment Uçarı / UT

Ben yaşarsam utlar gibi yaşarım

Eski zamanlarda gül bahçelerinde

Bir orman aydınlığını getirir meyvaların

Aşkın eğilmiş mor ağzından

Ben gözlerini severim ceylanların

Kalbimi duyarım balıklar soluyunca mavilerde

Hanımelleri mantarlar kuzukulakları

Unutulmuş aşkları kırların

Ben ellerimi severim sabahleyin uyanınca

Büyülü masallar limanında

En erken kalkan gemi benim
Rüzgârımda deniz kızları

Yirmidokuz / Cemil Yüksel

                                                                              

                                                                                           Serpil Kılıç'a

tutup her şeyi yerleştirmek ister gibisin boşluğa

duruşunda eyvallahlıktır

asker kızı dersin uzaktan

anısını bırakamadığın kim bilir neleri

az da olsa bildiğini bilen o tebessümü de dahil.

ince bir belin vardır senin

köprülerden geçilir gibidir de

anlaşılır bir gidip gelen sarsılmandan.

ne çiçekleri bekle dur

ne  Ankaralı o hovardalığı

aç kapıları gir odalara dinle ağrını

akşam kendini buyur etti

anlatılası bir şey bulsak

açtırsak mı mutsuzluğumuzu?